Από το : Μαρίνο Μπρίνια
Η όπερα αποτελεί ένα είδος μουσικής και θεατρικής τέχνης με ιστορία που ξεπερνά τα 400 χρόνια. Η γέννησή της τοποθετείται στην Φλωρεντία της Ιταλίας στην εποχή της Αναγέννησης (ιτ. Rinascimento) και του Ουμανισμού (ιτ. Umanismo), περί τα τέλη του 16ου και αρχές 17ου αιώνα και συνδέθηκε με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής. Η λέξη όπερα προέρχεται από τον λατινικό όρο «opus» που σημαίνει έργο, προσδιορίζοντας έτσι την ενσωμάτωση διαφόρων καλλιτεχνικών ειδών όπως ο χορός, το θέατρο, η μουσική και η σκηνογραφία. Ιδιαίτερη είναι κι η σχέση της όπερας, κατά τα πρώτα χρόνια δημιουργίας της, με το ελληνικό δράμα και την ποίηση, καθώς πολλά από τα έργα στηρίχθηκαν στο αρχαιοελληνικό δράμα. Γενικά, η όπερα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα και σημαντικότερα μουσικά επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού και παραμένει ένα από τα πιο δημοφιλή μουσικά είδη στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Αρχικά ξεκίνησε ως προσπάθεια μιας μερίδας καλλιτεχνών που σύχναζε στην Φλωρεντία και ειδικά στην οικία του ποιητή και μουσικού Ιωάννη Μπάρντι, Κόμη του Βέρνιο και δημιουργού του μελοδράματος της εποχής, να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Έτσι ανασύρθηκε στην επιφάνεια ένα μουσικό είδος το οποίο χαρακτήριζε τα έργα της εποχής αυτής αλλά και της εποχής του Μπαρόκ που ακολούθησε, αποδιδόμενο ως μονωδία, το οποίο ερχόταν σε αντίθεση με την πολυφωνία που επικρατούσε στην εποχή της Αναγέννησης. Μέσα σε λίγες δεκαετίες η όπερα έγινε μόδα κάνοντας την πόλη της Βενετίας δημοφιλή ενώ παράλληλα κτίστηκαν τριάντα λυρικά θέατρα. Η θεματολογία των έργων προερχόταν κυρίως από την μυθολογία διαφόρων χωρών ή ακόμη κι από την καθημερινότητα. Βέβαια, υπήρξαν κι έργα, η θεματολογία των οποίων άλλοτε είχε κωμικό χαρακτήρα (ιτ. opera buffa) κι άλλοτε σοβαρό (ιτ. opera seria) παρόλο που οι πρώτες όπερες χαρακτηρίζονταν ως dramma per musica, , δηλαδή το δράμα για ή μέσω μουσικής.
Αργότερα, στην εποχή του Μπαρόκ (1600-1750) η όπερα επηρεάστηκε από το εν λόγω καλλιτεχνικό ρεύμα, ιδιαίτερο στοιχείο του οποίου ήταν ο συναισθηματισμός, φέρνοντας έτσι στο προσκήνιο την αντίστοιχη Μπαρόκ Όπερα. Αυτό το είδος άνθισε στις αυλές των ηγετών και των αριστοκρατών της Ρώμης και της Βενετίας και κορυφώθηκε χάρη στην παρουσία του Κλαουντιο Μοντεβέρντι ο οποίος συνέβαλε να διαδοθεί η όπερα και στα λαϊκά στρώματα. Στο διάστημα αυτό κυριάρχησε η σοβαρή όπερα. Ξεκίνησε με το έργο του ποιητή Apostolo Zeno ο οποίος απέκλεισε τα κωμικά επεισόδια δίνοντας έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα της όπερας. Οι χαρακτήρες των έργων σταδιακά άρχισαν να αποτελούν περισσότερο σύμβολα συγκεκριμένων ηθικών αξιών ή αρετών. Σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση της μορφής της opera seria διαδραμάτισε και ο Pietro Trapassi (ή Metastasio), τα θέματα του οποίου στηρίζονταν πάνω σε μύθους της αρχαίας Ελλάδας και είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την πνευματική και ηθική εξύψωση του ακροατή-θεατή. Άλλα θέματα προέρχονταν και από την ελληνορωμαϊκή μυθολογία και το επικό ποίημα.
Σταδιακά η όπερα από ένα ψυχαγωγικό είδος της αστικής τάξης μετατράπηκε σε πιο λαϊκό. Αυτό επετεύχθη στις αρχές του 19ου αιώνα με την συμβολή του Μότσαρτ ο οποίος οδήγησε στην μετεξέλιξή της μέσα από απλές κωμικές όπερες στην γλώσσα των συμπολιτών του. Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν εξελίχθηκε η κωμική όπερα κι εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες της Ευρώπης οπότε και τα αντίστοιχα έργα μεταφράστηκαν στην γλώσσα της κάθε χώρας. Τα θέματα πλέον δεν αντλούνταν από την μυθολογία και την ιστορία άλλα είναι σύγχρονα με την εποχή. Ακολουθεί η Ρομαντική περίοδος με τον πιο φημισμένο συνθέτη να είναι ο Ιταλός Τζουζέπε Βέρντι και λίγο αργότερα ο Τζάκομο Πουτσίνι, αλλά και οι Ροσσίνι, Μπελλίνι και Ντονιτσέττι. Στην Γερμανία το ίδιο διάστημα δεσπόζουν ο συνθέτης Μπετόβεν και ο Ρίχαρντ Βάγκνερ ο οποίος μάλιστα στηρίχθηκε στην σημασία του αρχαιοελληνικού ιδεώδους ότι η μουσική διαπαιδαγωγεί.
Σημαντικό ρόλο επίσης διαδραμάτισε κι η στενή σχέση της Γαλλίας με την όπερα. Ιδρυτής της γαλλικής όπερας θεωρείται ο Ζαν Μπατίστ Λυλί και η γέννησή της χρονολογείται επισήμως στα 1669 με την επανασύσταση της Βασιλικής Ακαδημίας Μουσικής από τον ίδιο. Το εν λόγω είδος, γραμμένο στην γαλλική γλώσσα, δημιουργήθηκε σε αντίθεση με την ιταλική όπερα αλλά στην συνέχεια η ανάμειξη αυτών των δύο οδήγησε στην ανάπτυξη της Grand Opera, ενός από τα πιο εκλεπτυσμένα οπερετικά είδη του 19ου αιώνα.
Στον 20ο αιώνα κι έπειτα ξεκινά μια περίοδος που οδηγεί τα καλλιτεχνικά έργα της όπερας στην δραματική μείωσή τους. Αυτό κυρίως οφείλεται στην εισαγωγή νέων τεχνολογικών μέσων όπως η τηλεόραση και η ραδιοφωνία. Εντούτοις, στο διάστημα των Παγκόσμιων Πολέμων εισήχθησαν νέα δεδομένα, πολλά από τα οποία ήταν ρεαλιστικά και αναφέρονταν στα προβλήματα της εποχής, όπως ο επεκτατισμός και οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, συνδεόμενα με ένα είδος διαμαρτυρίας μέσα από το τραγούδι και την σκηνοθεσία. Εν κατακλείδι, αρκετά είδη όπερας συνιστούν είδος παγκόσμιας κληρονομιάς της Ουνέσκο και συνεχίζει να αποτελεί αγαπημένο είδος μουσικής που χρησιμοποιείται και σε συνδυασμό με τον σύγχρονο κινηματογράφο.
Πηγές :
Ξενόγλωσσες :
Aldo Nicastro, Guida, 2011, «al Teatro d’ Opera», coll. Le Guide Zecchini, σελ. 628, Varese, Zecchini Editore.
Riccardo Viagrande, 2018,« Il teatro musicale in Europa dalla età rossiniana alla seconda metà dell’Ottocento» Guida all’ascolto, Monza, Casa musicale.
L. Orrey, A Concise History of Opera (1973).
Lamberto Trezzini, Angelo Curtolo, 1987 «L’Europa della musica: i teatri d’opera nei paesi della CEE», il mulino.
Cesare Vasoli, 1969, «Umanesimo e rinascimento», ed. Palumbo.
Διαδικτυακοί ιστοτοποι:
https://it.m.wikipedia.org/wiki/Opera
https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%8C%CE%BA
https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CF%89%CE%B4%CE%AF%CE%B1
https://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%8C%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B1
https://www.nationalopera.gr/ekpaideusi-koinonia/i-opera-sta-sxoleia/ti-einai-opera
Ελληνικές:
Νικόλαος Μάμαλης, H Ιστορία της Όπερας στην Ευρώπη κατά τον 17ο Αιώνα: Από τον Μοντεβέρντι ως τον Πέρσελ, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 2011.
ΝΟΜΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ 